تفکر شیعى از دوران رسالت آغاز شده و در نخستین روزهاى پس از رحلت پیامبر اکرم صلى الله علیه و آله درباره مسئله خلافت و امامت، به صورت یک مذهب خاص اعتقادى در جهان اسلام ظاهر گردید. ولى در برخى از کتب تاریخ و ملل و نحل، تاریخ و پیدایش مذهب شیعه، در زمان خلافت عثمان بن عفان دانسته شده، و پدیدآورنده آن، عبد الله بن سبا به شمار آمده است.
اساس این نظریه به فردى به نام سیف بن عمر در قرن دوم هجرى باز مى‏گردد، و پس از وى برخى از متاخرین از نویسندگان اهل سنت و مستشرقین آن را ترویج کرده‏اند و حاصل آن این است: از تشیع در زمان رسول خدا صلى الله علیه و آله و خلافت‏شیخین نشان و اثرى نبود، تا آنکه در زمان خلیفه سوم فردى به نام عبد الله بن سبا که در آغاز یهودى بود و سپس اظهار اسلام نمود، مسلمانان را به بیعت‏با على بن ابى طالب علیه‏السلام دعوت کرد، و شایسته‏تر بودن او را به امر خلافت مطرح ساخت، و عده‏اى از مسلمانان نیز از او پیروى کردند و به نام «شیعه على‏» نامیده شدند. (1)

نقد و بررسى
این نظریه از سوى عده‏اى از محققان شیعه و اهل سنت و نیز برخى از مستشرقین مورد نقد قرار گرفته است که چند نمونه را یادآور مى‏شویم:
علامه امینى
وى در نقد این نظریه مى‏گوید: لازم است در این باره راه حزم و احتیاط را برگزینیم، و مقام مسلمانان صدر اسلام را بالاتر از این بدانیم که فردى یهودى از صنعا که به دروغ اظهار اسلام کرده، آنان را بفریبد، به گونه‏اى که مردم و سیاستمداران و متصدیان امر حکومت همگى تسلیم مکر و نیرنگ او شوند و او به گونه‏اى که خود مى‏پسندد عقاید مسلمانان را به بازى بگیرد، اینها نه مورد قبول عقل است و نه ارزش تاریخى دارد. (2)
طه حسین
طه حسین پس از تحلیل و بررسى داستان مربوط به عبد الله بن سبا او را فردى خیالى و حکایت وى را ساخته و پرداخته دشمنان شیعه دانسته است. دلایل وى بر این مدعا چنین است:
1- همه مورخان معتبر اسلامى داستان او را نقل نکرده‏اند.
2- اساس این داستان از سیف بن عمر است که در دروغ پردازى و حدیث‏سازى او شکى نیست.
3- کارهایى که به عبد الله بن سبا نسبت داده شده، از قبیل معجزه است، و از یک فرد عادى ساخته نیست، مگر آنکه مسلمانان را در نهایت‏بلاهت و ساده لوحى بدانیم.
4- با قبول چنین داستانى، سکوت خلیفه (عثمان) و کارگزاران او در برابر آن قابل توجیه نخواهد بود، در حالى که او با کسانى چون محمد بن ابى حذیفه و محمد بن ابى بکر و عمار و دیگران با شدت برخورد مى‏کرد.
5- از فردى به نام عبد الله بن سبا در جنگ صفین و جمل اثر و نشانى یافت نمى‏شود. (3)
برنارد لوئیس
عده‏اى از مستشرقین نیز نظریه مزبور را بى اساس دانسته‏اند. برنارد لوئیس (4) ضمن بى‏پایه دانستن آن، دیدگاه «ولهوزن‏» (5) و «فرید لیندر» (6) را در این باره یاد آور شده که پس از نقد و بررسى مصادر به این نتیجه رسیده‏اند که داستان عبد الله بن سبا ساخته و پرداخته متاخرین است. (7)
کاشف الغطاء
آیة الله شیخ محمد حسین کاشف الغطاء در رد داستان عبد الله بن سبا مى‏گوید:«کتب شیعه به اتفاق، عبد الله بن سبا را لعن کرده و از او تبرى جسته‏اند و عادى‏ترین تعبیر آنان درباره او این است که وى پلیدتر از آن است که از او یاد شود. (8)
علامه عسکرى
علامه سید مرتضى عسکرى در این باره دست‏به تحقیق گسترده و عمیقى زده و ثابت کرده است که مدرک داستان یاد شده، تاریخ طبرى، و راوى آن سیف بن عمر است که به گواهى علماى رجال متهم به جعل حدیث، و زندقه است. و طبعا نمى‏توان به روایت وى در این باره استناد نمود. (9)
سخن پایانى
در کتب ملل و نحل از سبئیه (بر وزن نظریه) به عنوان یکى از فرقه‏هاى غلات یاد شده است. چنانکه بغدادى نخستین فرقه از فرقه‏هایى را که منتسب به اسلام‏اند ولى در حقیقت از فرقه‏هاى اسلامى نیستند، فرقه سبئیه دانسته و درباره آن گفته است: «سبئیه پیروان عبد الله بن سبا هستند که در حق على علیه‏السلام غلو کردند، نخست او را پیامبر و سپس خدا خواندند. و جمعى از مردم کوفه دعوت او را پذیرفتند، و هنگامى که خبر آنها به على علیه‏السلام داده شد، دستور داد آنان را بسوزانند، ولى چون سوزاندن همه آنها را صلاح ندانست، ابن سبا را به ساباط مداین تبعید کرد، و پس از آنکه امام به شهادت رسید، وى شهادت آن حضرت را انکار کرد و گفت او به سان عیسى بن مریم علیه‏السلام به آسمان بالا رفته است و بار دیگر به زمین باز خواهد گشت و از دشمنان خود انتقام خواهد گرفت‏» . (10) پس بر فرض که عبد الله بن سبا وجود خارجى داشته است، نقش او در حد تاسیس یکى از فرقه‏هاى غلات بوده، و هیچ گونه ارتباطى با مذهب شیعه ندارد. در این صورت قبول سبئیه به عنوان یکى از فرقه‏هایى که در جهان اسلام پدید آمده است، با انکار وجود شخصى به نام عبد الله بن سبا و آنچه درباره وى در زمان خلافت عثمان در مورد پایه‏گذارى مذهب تشیع از سوى محققان نقل گردید، هیچ گونه منافاتى ندارد.

پى‏نوشت‏ها:
1- المذاهب الاسلامیة، ابو زهرة، ص 46، نشاة الفکر الفلسفى فى الاسلام، دکتر على سامى النشار، ص 18، السنة و الشیعة، رشید رضا، ص 4- 6.
2- الغدیر، ج 9، ص 220.
3- على و بنوه، ص 98- 100، فصل ابن سبا.
4 -Bernard Lewis.
5 -Wellhausen.
6 -Fried lander.
7- نشاة التشیع، ص 57- 58.
8- اصل الشیعة و اصولها، ص 106.
9- ر. ک: عبد الله بن سبا. تالیف علامه عسکرى. اسد حیدر، نویسنده کتاب «الامام الصادق و المذاهب الاربعة‏» نیز در جلد سوم کتاب خود تحقیق جامعى در این باره دارد. (ص 456- 493) .
10- الفرق بین الفرق، ص 223- 224.

کتاب:فرق و مذاهب کلامى، ص 39